Banken zijn ooit in het leven geroepen om geldtransacties mogelijk te maken en veilig te laten verlopen. Waar zijn in onze huidige informatiemaatschappij de banken voor onze data transacties?

De eerste Nederlandse banken waren sociale ondernemingen. Zo kun je met de huidige terminologie de Nutsspaarbanken van begin 19e eeuw wel noemen. Ze werden al snel gevolgd door gemeentelijke spaarbanken. De doelstellingen van deze banken waren tweeledig: enerzijds het bevorderen van de spaarzaamheid van burgers (opvoeding tot zelfredzame en verantwoorde individuen) en anderzijds het stimuleren van lokale economische activiteiten (veilig verstrekken van leningen en bescherming van de kredietverlening). Wetten waren onvoldoende om de geldstromen te reguleren.

Data als betaalmiddel
Spoelen we twee eeuwen door en we belanden in de informatiemaatschappij. Geld is steeds meer informatie geworden en data worden wel aangeduid als het betaalmiddel van de 21e eeuw. Er valt over te twisten of dat zo is, maar in ieder geval is er sprake van vele op data gebaseerde transacties. Ik waag me niet aan de discussie of een digitale financiële transactie nog wel gaat over geld of alleen over data, maar er zijn genoeg transacties waarbij wordt afgerekend met data. Gebruik van digitale diensten via internet vinden vaak plaats met een betaling in data: er moeten persoonsgegevens worden afgestaan om een dienst te verkrijgen. Soms is dat het enige dat betaald hoeft te worden. De dienst lijkt dan gratis. Zo maken velen gebruik van e-mail, gezondheid apps, navigatie- of berichtendiensten via internet, waarbij de aanbieder van de diensten geen geld vraagt, maar geld verdient met de data die van de gebruiker komen.

De waarde van persoonlijke data
De huidige en aankomende wetgeving die het opslaan, bewerken en gebruiken van persoonlijke data reguleert biedt voldoende ruimte aan bedrijven om buiten de invloed van gebruikers (de data-producenten) hun data te gebruiken voor eigen doelen. De belangrijkste ‘ontsnappingsroutes’ zijn: het oprekken van het ‘legitieme belang’ dat de opslag van data rechtvaardigt en het verkrijgen van vergaande toestemming van gebruikers in ruil voor de levering van digitale diensten. Bijna nooit hebben de gebruikers de tijd en de deskundigheid om te overzien waar ze ja tegen zeggen bij het klikken op de akkoord knop van de algemene voorwaarden van een dienst.

Omgaan met persoonsgegevens vraagt altijd om een afweging tussen privacy, gebruikersgemak en de vrijheid om er waarde mee te creëren. De afweging die in de huidige wet- en regelgeving wordt gemaakt leidt ertoe dat het dataverkeer op internet een aantal problemen voor burgers met zich meebrengt:
• Controle van burgers over hun persoonlijke data is beperkt of afwezig
• De waarde die wordt gecreëerd met persoonlijke data komt alleen terug bij burgers in de vorm van gratis diensten.

En dan is er het probleem dat het creëren van waarde uit allerlei vormen van persoonlijke informatie ongewenste sociale gevolgen kan hebben. Activiteiten die nu op sociale basis verleent worden, zoals een slaapplaats bieden aan een reiziger of koken voor een zieke buurtgenoot kunnen onderdeel worden van de digitale economie, maar dan wel onder regie van marktpartijen. Deze marktpartijen hebben andere belangen dan bijvoorbeeld het bevorderen van sociale cohesie in een buurt.

Verantwoord omgaan met persoonlijke data
De data economie doet mij terugverlangen naar de Zilvervloot. Daarmee bedoel ik niet de buit van onze zeeheld Piet Hein, maar het spaarsysteem voor kinderen dat door overheid en banken werd uitgevoerd vanaf 1958 tot 1992. Ouders openden voor hun kind een zilvervlootrekening bij een bank openen, legden hier ieder maand geld in (tot een maximumbedrag). De bank zorgde voor een jaarlijkse rente en de overheid keerde aan het eind van de looptijd (na het 18e jaar) een bonus uit van 10% over het gespaarde bedrag. (Het systeem is weer terug sinds 2012, maar zonder bijdrage van de overheid.)
Mijn nostalgie heeft betrekking op het spaarboekje, de gang naar de plaatselijke nutsbank, de overdracht van de inhoud van de spaarpot en de stempels in het boekje. De kern van deze transactie was erg transparant: je geld werd veilig bewaard in een kluis. De bank deed er verstandige dingen mee: leningen en kredieten bieden aan stadsgenoten en daarmee leverde je geld rente op. Een dergelijke transparantie is in de wereld van data transacties ver te zoeken.

De plaatselijke nutsbanken en gemeentelijke banken zijn inmiddels stapsgewijs allemaal gefuseerd en grotendeels terecht gekomen in de SNS Bank. Die bank is ten onder gegaan aan kredieten gebaseerd op niet bestaande waarde in de vastgoed markt. Gelukkig heeft de overheid de bank gered door haar over te nemen. Zonder dat veel mensen zich daar bewust van zijn beschikken we als burgers weer een vertrouwde partij die veilig en verantwoord voor onze geldzaken kan zorgen. Ik durf het bijna niet te vragen, maar zou die bank ook niet kunnen zorgen voor het veilig opslaan, beheren en gebruiken van mijn data? Burgers kunnen wel wat hulp gebruiken bij het spaarzaam met hun data omgaan en digitale transacties met hun data verdienen de nodige bescherming. En voor de kinderen graag een datavloot.