Het is best lastig je data te beschermen als je het internet gebruikt. Als je interessante websites wilt zien, iets wilt kopen of van handige digitale diensten gebruik wilt maken, klik je al snel op akkoord voor allerlei voorwaarden van een service, staat wat cookies toe en vult wat gegevens in. En dat is alleen nog maar wat je zichtbaar weggeeft aan data. De meeste digitale data over jou en je kenmerken worden echter onzichtbaar verzameld. Soms worden data geobserveerd, zoals je internetgedrag: welke sites je bezoekt, waar je op klikt en hoe lang je wat open hebt staan, soms worden de data afgeleid uit andere gegevens, zoals digitale aankopen of abonnementen. Voor je persoonlijke data is internet als drijfzand: zonder voorzorgsmaatregelen zinken ze en hoe meer je beweegt hoe sneller ze zinken.
Datahandel
Waar gaan die data eigenlijk heen? Bij Google, Facebook of Amazon is dat duidelijk: die verzamelen ze om hun diensten meer gepersonaliseerd te maken of ze verkopen ze om de advertenties van andere bedrijven meer op de persoon te kunnen afstemmen. De meeste data gaan echter naar bedrijven waar de meeste internetgebruikers nooit van gehoord hebben.
Het gaat om bedrijven die data van burgers verzamelen uit een groot aantal bronnen en deze omzetten in gedetailleerde profielen van personen. Die profielen bevatten allerlei kenmerken, van favoriete sporten, geliefde kledingmerken tot bezochte plaatsen. De bedrijven die in data handelen zijn grotendeels Amerikaans. De grootste hebben een miljardenomzet, zoals Axciom en Epsilon. De eerste beschikt over data van meer dan 500 miljoen burgers wereldwijd, met een gemiddelde van 1.500 datapunten per persoon. Die data komen deels uit het analyseren van publieke datasets. Door het analyseren van datasets uit verschillende bronnen kunnen ook data uit geanonimiseerde sets tot personen worden herleid en in profielen worden opgenomen. Als het gaat om je lengte zullen niet veel mensen bezwaar hebben tegen het doorgeven van die informatie, maar dat wordt anders als het gaat om zaken als ziekte, inkomen of seksuele voorkeuren. Dergelijke data in persoonlijke profielen leiden tot ongelijkheid in digitale diensten. De herkomst van die ongelijkheid is vervolgens voor burgers niet te achterhalen, sterker nog, foute data in een profiel kunnen zelfs niet worden gecorrigeerd.
Het onttrekken van data
Alle acties van digitale platforms en datahandelaren zijn volkomen legaal. Wanneer je echter data als waardevolle artikelen beschouwd, is het onttrekken en gebruiken van persoonlijke data ook te zien als een vorm van digitale diefstal, waarbij de helers hun buit ook nog eens tegen je kunnen gebruiken. Dit probleem beperkt zich niet tot typen op toetsenborden en het aanraken van schermen. Het digitale domein breidt zich geleidelijk uit tot alle denkbare levensterreinen. Er is software die kan meeluisteren via de microfoon in je smartphone en door de dag heen je stemming bepaalt aan de hand van je stem. Televisies kunnen meeluisteren ook als ze uit staan en je dagpatroon thuis analyseren. De elektronische betalingen die je doet zijn een rijke bron van informatie. En dit is nog maar het begin. Computers op miniatuurformaat en kleine sensoren maken het mogelijk veel vormen van gedrag van burgers te meten. Hier doemt het ideaalbeeld op van de smart city, waarin bedrijven alle bewegingen, temperaturen en stromen meten om die te gebruiken voor het slimmer, dat wil zeggen efficiënter, inrichten van verkeer, afvalverwerking, energievoorziening enzovoort. Sidewalk Labs, een dochter van Google’s moederbedrijf Alphabet, gaat in Toronto een deel van de stad uitrusten met een veelheid aan registratie apparatuur en software. Het bedrijf wil op die manier een soort operating system voor digitale stedelijke informatie creëren, waarop andere partijen digitale diensten kunnen aanbieden. Een soort Android voor de stad. Daarmee worden diensten mogelijk zoals koelkasten die hun eigen voorraad aanvullen door digitale bestellingen die door robots worden bezorgd. Helaas bleek Sidewalk Labs nog geen duidelijke antwoorden te hebben op vragen naar een privacy verantwoord en veilig gebruik van de data waarop al die diensten zijn gebaseerd.
En het gaat nog verder. Door de toepassing van augmented reality wordt de werkelijkheid kunstmatig uitgebreid met multimediale content. Wat je met je smartphone ziet naast, boven en voor een gebouw waar je naar kijkt wordt geleverd door bedrijven die iets van je willen. Dat gaat straks ook gebeuren met personen waar je naar kijkt. Zo’n digitale dienst begint altijd onschuldig: handig zo’n app waarmee je altijd iemands naam weer tevoorschijn kan halen en een samenvatting krijgt van je vorige ontmoeting. Daarna komen stap voor stap uitbreidingen tot je van iemand die je tegenkomt een gedifferentieerde score krijgt op jouw persoonlijke voorkeuren. Functionaliteit die dodelijk is voor een bloeiend sociaal leven.
Omdat het snel gaat voorspel ik alvast de stap die er komt na augmented reality en dat is virtual reality. Ongetwijfeld zijn er mensen die niet kunnen wachten tot ze, zittend op de bank in hun huiskamer, met een VR-bril beleven hoe het is om de Mount Everest te beklimmen. Voor mij is het een beangstigend idee dat mijn zintuigen beheerst zouden worden door bedrijven die mij op uitgekiende wijze verslaafd houden aan de prikkels die ze me digitaal aanbieden. Technologie die je precies dat biedt wat je wilt, maar wel buiten je om bepaald.
Voor wie bedenkt dat je natuurlijk ook de bank in je huiskamer kunt verlaten: virtual reality zal zich uitstrekken tot alle momenten van je leven. Via brillen, kapjes en lenzen zullen aanbieders van digitale virtual reality ervoor zorgen dat gebouwen er zo uit zien zoals jij dat wilt. En daarna zal dat gebeuren met personen. Het gaat mijn voorstellingsvermogen te boven wat het zal betekenen voor de sociale omgang als je alleen nog maar mensen tegenkomt die er uitzien zoals jij dat wilt.
Data kapen aandacht
Met nieuwe technologieën worden dus steeds meer data onttrokken aan ons leven en met die data worden op maat gesneden diensten aangeboden. Wat is daar verkeerd aan? Al die data voeden verkeerde markten, of duidelijker: markten met een negatieve uitkomst. Het digitale domein wordt beheerst door een strijd om de aandacht van de deelnemer. In het verleden was er een onderscheid tussen dat wat de aandacht trekt en het product wat onder de aandacht wordt gebracht. Dat is nog steeds zo met een advertentie in een tijdschrift: de advertentie trekt je aandacht in de hoop dat je het product zal kopen. In de digitale aandachtsmarkt is dit onderscheid grotendeels weggevallen. De aandacht van de deelnemer is in belangrijke mate het product. Bij een streaming dienst is dat nog logisch: je betaalt voor de tijd dat je aandacht besteed aan de content. Dat is niet zo als je gebruik van bijvoorbeeld Google Maps. Je bent daar zelf het product in de vorm van de tijd die je doorbrengt in het digitale domein van de aanbieder, de data die je levert over mobiliteit en zijdelingse content die je tot je neemt en die je weer bindt aan andere vormen van aandacht.
Wat is er dan negatief aan deze markten? Allereerst zijn deze markten zijn niet transparant: ze bieden je geen keuzen, of het zijn voorgeprogrammeerde keuzen. De aandachtsmarkten vormen een fuik: ze volgen je voorkeuren (inclusief de behoefte nu en dan verrast te worden), maar ze beperken daarmee je belevingswereld. Een derde negatief aspect van aandachtsmarkten is het inherent verslavende karakter van het aanbod. Het is normaal taalgebruik om te zeggen dat je verslaafd bent aan een serie. Daarachter schuilt echter een marktwerking waar je geen greep op hebt. Een serie kun je nog aan of uit zetten, maar je kunt je niet zomaar onttrekken aan het digitaal domein. Het is niet overdreven te zeggen dat voor degenen die verslaafd zijn aan digitale diensten de vrije keuze op veel levensterreinen is verdwenen. Als in een digitaal all inclusive resort, maar dan zonder uitgang.
Persoonlijk bezit van data
Aandacht overlaten aan de vrije markt is net zoiets als de natuur overlaten aan de vrije markt. Zonder beschermende maatregelen wordt de natuur opgeofferd aan de vermeerdering van kapitaal. Dat is niemands kwade wil, maar een gevolg van de wetten van ons economisch stelsel en het feit dat markten onvolkomen zijn. De belangrijkste onvolkomenheid als het gaat om zaken als natuur of persoonlijke aandacht is dat de aantasting ervan niet is opgenomen in de prijs van het gebruik ervan. En zoals je de natuur niet kunt beschermen met een paar natuurreservaten kun je de persoonlijke aandacht van mensen niet beschermen door privacywetten. Dat lukt alleen met een radicale bevestiging van het eigenaarschap: iedere persoon is eigenaar van de data die hem of haar betreffen. Die data mogen alleen door publieke instellingen worden gebruikt voor omschreven doelen. Voor al het andere gebruik is een duidelijke en afgeperkte economische transactie nodig. Vergelijkbaar met het gebruik van iemands foto in een tijdschrift: alleen met toestemming en tegen betaling. En tot personen herleidbare digitale sporen zijn te zien als persoonlijke creaties, die met evenveel recht tegen kopiëren zouden moeten worden beschermd als kunstwerken.
Zou dat niet betekenen dat een heleboel digitale diensten minder goed zullen zijn, of, erger, er misschien helemaal niet gaan komen? Ongetwijfeld. Dat is de prijs die we zullen moeten betalen om niet terecht te komen in een maatschappij die er virtueel prachtig uitziet, maar in feite bestaat uit een digitale gevangenis, gebouwd met data.
