Iedere organisatie van betekenis heeft te maken met digitalisering. Productie en dienstverlening worden in meerdere of mindere mate geautomatiseerd en de geleverde producten en diensten zijn vaak digitaal. Veel diensten kennen een analoge en digitale variant, maar bijna altijd wordt het meest geïnvesteerd in de digitale variant: daar ligt de toekomst. Organisaties maken een digitale draai en voor veel organisaties is die noodzakelijk: zonder online diensten kunnen ze zich niet handhaven. Wat betekent die digitale draai voor openbare bibliotheken?
Ook voor bibliotheken komt de druk om te digitaliseren vooral van buiten: gebruikers vragen om digitale diensten (van Wifi tot ebooks) en financiers twijfelen aan de toekomst van een traditionele dienst als de uitleen van fysieke boeken. In de reacties uit de bibliotheekwereld zijn twee accenten te onderscheiden. Het eerste accent is: het verdwijnen van boeken lezen gaat niet zo snel: blijf investeren in het boekenbestand, anders wordt er steeds minder gelezen. Het andere accent is: als bibliotheken geen nieuwe digitale diensten ontwikkelen verdwijnt haar bestaansrecht. Ik geef hier een schets van een mogelijke strategie om de digitale draai te maken. Een strategie die recht doet aan beide genoemde accenten.

Het gaat bij die strategie niet om het in leven te houden van een instituut dat zijn langste tijd gehad heeft. Het gaat erom bestaande kennis, kunde en voorzieningen te gebruiken die hard nodig zijn voor de redzaamheid, betrokkenheid en productiviteit van burgers in een digitale informatiesamenleving. Bibliotheken moeten er voor zorgen dat:

• er geen burgers buiten de boot vallen als het gaat om toegang tot en gebruik van digitale informatie;
• burgers en bedrijven de kans krijgen om gemeenschappelijk lokale kennis te maken en te delen;
• buurten en dorpen over een gemeenschappelijke ontmoetingsplaats beschikken.

De strategie voor de benodigde digitale draai begint met het herdefiniëren van de bibliotheek van de toekomst. Die bibliotheek kan gefundeerd worden op twee pijlers: die van toegangspoort en die van platform.

Voorafgaand aan de beschrijving van de pijlers eerst twee algemene kenmerken van wat een bibliotheek de burgers en bedrijven van haar buurt of dorp te bieden heeft. Het eerste kenmerk is de inbedding in de lokale gemeenschap, het tweede kenmerk is de verbinding van een fysiek (analoog) en een digitaal aanbod.

Lokaal

Bibliotheken zijn ingebed in hun lokale gemeenschap. De voorzieningen, diensten en activiteiten zullen dus verschillen, al naar gelang de behoeften van de burgers en bedrijven in de buurt waar de bibliotheek is gevestigd. Bibliotheken bedienen een breed publiek. De eisen en wensen van de gebruikers verschillen daarom sterk: van gebruikers die niet zonder hun fysieke boeken willen of kunnen tot digital natives die alleen gebruik willen maken van digitale media. Bovendien zijn de eisen en wensen van gebruikers sterk aan verandering onderhevig. Nieuwe technologieën kunnen zorgen voor grote verschuivingen. Zo kunnen veel bibliotheken al niet meer buiten een uitstekende Wifi voorziening en volgend jaar willen gebruikers mogelijk software gebruiken voor VR-brillen.

Met het gedifferentieerde aanbod kan bij een bibliotheek op eenzelfde dag kan sprake zijn van een cursus in computervaardigheden, een bijeenkomst over gezonde voeding, een lezing over het opzetten van een bedrijf en een workshop games ontwikkelen.
De binding met de gemeenschap zorgt dus voor verschillende invullingen van het aanbod. De vaste elementen daarin zijn: activiteiten, ruimtes en voorzieningen en een digitaal platform, maar de samenstelling zal wisselen:

Bibliotheken zijn meer dan alleen een centrum voor de gemeenschap. Educatie en cultuur blijven het hart van de bibliotheek van wat de bibliotheek te bieden heeft, zowel in de vorm van persoonlijke ontwikkeling als in de vorm van persoonlijke interactie.

Digitaal en analoog

Met de komst van een digitale bibliotheek verminderen de activiteiten van de traditionele bibliotheek. Maar de afbouw van de oude bibliotheek mag niet te snel gaan: er blijft een groep mensen die behoefte heeft aan fysieke materialen. Bibliotheken hebben dus zowel een fysiek (analoog) als een digitaal aanbod van materialen en diensten. Die combinatie zal ook in de toekomst waardevol zijn. De bibliotheek kan een plaats zijn waar analoog en digitaal elkaar ontmoeten en versterken. Die versterking betekent voor beide werelden een plus: de analoge wereld van mensen en fysieke objecten wordt uitgebreid met digitale media en functionaliteit; de digitale wereld wordt uitgebreid met directe interactie en uitproberen in het echt. Een groep burgers die zich met lokaal geproduceerde  voeding bezig houdt, zorgt voor een fysiek aanbod van voedsel, maar heeft ook baat bij een digitale markt voor vraag en aanbod. Een groep die zich bezig houdt met gezond koken zoekt en maakt recepten in een online omgeving, maar daarna zijn ze vooral in de weer met potten en pannen. Zo gaan analoog en digitaal samen.

De eerste pijler: Toegangspoort tot informatie

Bibliotheken als plaats zijn van oudsher niet alleen een verzamelplaats van boeken en andere media, maar ook ruimte voor rust of juist ontmoeting. Nog steeds is de bibliotheek voor veel jongeren een veilige en rustige plaats om te leren naast school en thuis (of in plaats daarvan). Voor ouderen biedt de bibliotheek een prettige ontmoetingsplaats. Voor alle doelgroepen is de bibliotheek een plaats om te leren. Voor sommige burgers vormt de bibliotheek een tweede kans om zich alsnog te bekwamen in vaardigheden die nodig zijn om te kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten. Anderen gebruiken de bibliotheek om hun talenten verder te ontwikkelen, met hulp van materialen en deskundigen.

De bibliotheek als toegangspoort kent vele vormen. Ouderen kunnen digitale vaardigheden opdoen, groepen burgers en bedrijven kunnen rondom thema’s kennis maken en delen, werkzoekenden kunnen beter leren schrijven en bibliotheken zijn een belangrijk hulpmiddel voor nieuwkomers om de taal te leren en te integreren.

Toegang door faciliteiten

De bibliotheek als toegangspoort voor digitale bronnen begint bij het bieden van gratis, snel internet aan degenen die het zich niet kunnen veroorloven. Bovendien is er eenvoudige hulp beschikbaar voor degenen met weinig of geen digitale vaardigheden of meer geavanceerde hulp voor degenen met meer complexe vragen zoals scholieren die een werkstuk moeten maken.

Toegang door voldoende digitale vaardigheden

Wanneer het gaat om toegang tot digitale informatie kan de bibliotheek bijdragen aan de oplossing van een maatschappelijk probleem dat steeds dringender wordt: terwijl digitale informatie steeds meer de levens van burgers binnen dringt houden de digitale vaardigheden van burgers hiermee geen gelijke tred. Burgers met beperkte digitale vaardigheden hebben niet alleen moeite met het vinden van de informatie die ze nodig hebben. Er zijn steeds meer vaardigheden nodig om überhaupt toegang te krijgen tot gewenste digitale bronnen: inloggen en vinden van de juiste informatie wordt complexer. Vervolgens zijn veel kennis en vaardigheden nodig om veilig en verantwoord gebruik maken van informatiebronnen op internet. Veiligheid vergt kennis van bedreigingen, het gebruik van beveiligingsmiddelen en het vermijden van onveilige acties.

De bescherming van persoonlijke data tegen bedrijven die hier gebruik of soms misbruik van willen maken is zo mogelijk nog complexer. Met de toename van nepnieuws en de effecten ervan is ook een derde factor voor verantwoord internetgebruik in beeld gekomen: omdat bedrijven filters creëren die informatie kleuren en vervormen moet je als gebruiker kunnen wegen wat je op internet wordt aangeboden. Je moet niet alleen de bruikbaarheid, maar ook de geloofwaardigheid van aangeboden informatie kunnen beoordelen.
Voor veel volwassenen geldt dat ze hier nooit in zijn opgeleid en voor veel jongeren geldt dat hun opleiding op het punt van veilig en verantwoord internetgebruik te beperkt is geweest. Leerkrachten op school hebben niet altijd de tijd en de kennis hierin voldoende te voorzien. Dat wordt nog versterkt door het sterk veranderende karakter van digitale technologie. Een les over veilig internetgebruik van een jaar geleden kan vandaag verouderd zijn.
Verantwoord internetgebruik is zeker niet eenvoudiger dan autorijden. In die vergelijking is de bibliotheek de rijschool voor digitale vaardigheden.

Toegang als publieke voorziening

Zonder een publieke voorziening als de bibliotheek zullen er bedrijven zijn die zullen inspelen op de informatiebehoeften van een gemeenschap. Daarbij zullen de voordelen die bedrijven daarmee halen op de voorgrond staan. Starbucks biedt gratis Wifi ten behoeve van de verkoop van koffie, Google biedt datadiensten ten behoeve van het doorverkopen van gebruikersdata.
Hoe plezierig de geboden internetdiensten ook zijn, commerciële belangen houden echter geen rekening met waarden als gelijke kansen, democratie en duurzaamheid. Om deze waarden te bewaken in het domein van de digitale informatie zijn publieke voorzieningen en publieke diensten nodig met voldoende tegenwicht. Bibliotheken zijn bij uitstek de publieke dienstverleners die dit tegenwicht kunnen bieden. Ze zullen daarvoor wel een draai moeten maken met hun aanbod en gemeenten zullen in actie moeten komen voor het behouden en versterken van hun bibliotheken.

De pijler toegangspoort zorgt dus voor drie vormen van toegang:

1. De faciliteiten voor wie daar niet over beschikt
2. Digitale vaardigheden die nodig zijn voor toegang tot internet
3. Informatievaardigheden om veilig en verantwoord gebruik te maken van bronnen op internet.

De tweede pijler: Platform voor lokale kennis en ontmoeting

Bibliotheken zijn in toenemende mate plaatsen waar niet alleen informatie verzameld en gebruikt wordt, maar waar door toepassing van informatie ook kennis wordt gecreëerd. Kennisproductie kan bijvoorbeeld betrekking hebben op burgers die informatie verzamelen over lokale energieopwekking en daarna een energiecoöperatie willen opzetten, maar ook over hardlopers die informatie uitwisselen over het voorkomen van blessures. In alle gevallen vraagt kennisuitwisseling en –productie om interactie tussen betrokkenen. Om die interactie mogelijk te maken bieden bibliotheken een lokaal platform, zowel digitaal als fysiek.

De bibliotheek als fysiek platform biedt ruimten en voorzieningen die door burgers en bedrijven kunnen worden gebruikt voor leren, ontmoeten en innoveren. De bibliotheek als digitaal platform biedt middelen die nieuwe vormen van samenwerking mogelijk maken, zoals het direct online combineren en bewerken van tekst en beeldmateriaal. Digitale technologie biedt mogelijkheden voor de interactieve productie van kennis en het gericht aanbieden van kennis voor gebruik.

Wat is een platform?

Een digitaal platform is een web-gebaseerde verzameling van digitale functionaliteiten en diensten waarmee groepen gebruikers zowel informatie en diensten kunnen afnemen, als zelf kunnen produceren. Aangeboden functionaliteiten kunnen zijn: online samenwerking,  elektronische marktplaatsen, wiki’s, webpagina’s, elektronische nieuwsbrieven, forums, sociale media, inspraaktools, repositories enz. Het platform biedt een veilige en vertrouwde omgeving voor het uitwisselen van digitale informatie. Er kan zowel van specifieke platformdiensten als van publieke internetdiensten gebruik worden gemaakt.

Groepen burgers gebruiken het platform om digitale bronnen te selecteren, te bewerken en te combineren met eigen informatie. Een voorbeeld is een groep burgers die informatie verzamelt over een voorgenomen reconstructie van een gevaarlijk kruispunt in de buurt. De plannen van de gemeente, rapporten van adviseurs en de discussies hierover in de gemeenteraad worden digitaal opgehaald en gecombineerd met oplossingen van andere steden voor vergelijkbare kruispunten (selectie). De informatie wordt ingebracht in een elektronisch forum dat aan dit onderwerp is gewijd. De bibliotheek zorgt voor een discussieavond met twee deskundigen. Omwonenden maken video opnamen van het kruispunt en plaatsen die in het forum (leren, ontmoeten, innoveren). Uiteindelijk worden een aantal varianten voor oplossingen ontwikkeld waarover via het forum wordt gestemd (productie). Het uiteindelijke voorstel wordt op een website gezet en de gemeente wordt uitgenodigd hier kennis van te nemen.

De bibliotheek als digitaal platform werkt met open API’s (koppelingen met andere programmatuur), open data (de data kunnen ook door anderen worden gebruikt) en open source (ieder kan gebruik maken van en bijdragen aan de programmatuur). Kennis die geselecteerd en geproduceerd door groepen burgers en bedrijven die via het platform beschikbaar komt wordt daarmee open kennis.
Het platform moet niet alleen open zijn voor gebruikers, maar ook voor ontwikkelaars. Wanneer een groot aantal bibliotheekleden toegang krijgen tot het platform wordt het interessant voor ontwikkelaars functionaliteit voor het platform te ontwikkelen of hun apps via het platform aan te bieden. Bovendien zou het platform kunnen fungeren als testbed voor app ontwikkeling, zowel voor bedrijven die apps willen testen als voor leerlingen die leren programmeren. Op die manier ontstaat wisselwerking tussen het platform en software ontwikkelaars die beide partijen ten goede komt.

Voor het platform kan gebruik worden gemaakt van gezamenlijke infrastructuur met andere bibliotheken. Diensten op het platform kunnen gemeenschappelijk zijn, belangrijk is dat de presentatie van de informatie lokaal is. Voor de lokaal geproduceerde bronnen geldt: liever een webpagina van buurtbewoners die wat gebreken vertoont, dan een professionele pagina van buiten.
Het gaat daarbij zowel om lokaal geproduceerde informatie (teksten, foto’s, vlogs, audio), maar ook om de selectie en bewerking die burgers hebben gemaakt van beschikbare informatie. Burgers die zich bezighouden met vraagstukken op het terrein van voeding, gezondheid, energie, veiligheid enz. vormen met hulp van de bibliotheek multimediale dossiers voor buurtgenoten.

Hoe werkt een platform?

Als voorbeeld voor het illustreren van de werking van een platform ben ik uitgegaan van een groep burgers met diabetes die zich hebben verenigd in een werkgroep. Doel van de werkgroep is om onderling informatie uit te wisselen die de leden helpt om beter of plezieriger met hun ziekte te kunnen omgaan. Zoals in het schema hieronder te zien is, maakt de werkgroep gebruik van een aantal standaard diensten van het digitale platform en van aantal fysieke voorzieningen. De activiteiten van de werkgroep worden mogelijk gemaakt door de toepassing van een aantal digitale middelen, zoals online kaarten van de omgeving. De groep plant daarmee een aantal gezamenlijke wandelingen in het kader van voldoende bewegen. De favoriete wandelingen worden weer online gezet en zijn voor ieder te gebruiken.

Dergelijk gebruik van het platform van de bibliotheek (digitaal en fysiek) is voor allerlei groepen en vraagstukken mogelijk.

Gemeenschappelijk creëren en gebruiken van digitale bronnen kan niet zonder publieke ruimten. Juist lokale digitale middelen als websites, wiki’s en sociale media vragen om plaatsen waar burgers en bedrijven bij elkaar kunnen komen om te leren, digitale content te produceren en toe te passen. Directe interactie is hiervoor onontbeerlijk.
Die interactie kan recreatief zijn, maar ook gericht zijn op leren of op innoveren. Bibliotheken zijn de natuurlijke partners voor innovatie: een kerncompetentie van bibliotheken is om groepen bij elkaar te brengen en te laten samenwerken. Bibliotheken vormen van nature een living lab: vanaf het prille begin van openbare bibliotheken zijn het plaatsen geweest waar lezingen en debatten werden georganiseerd voor alle bezoekers.
De ruimte van moderne bibliotheken vraagt om een gedifferentieerde inrichting voor de verschillende behoeften van de bezoekers: rustige ruimtes voor geconcentreerd werk of studie,  ruimtes waar gesproken en overlegd kan worden en ruimtes voor samenwerking, al dan niet in de vorm van een lab of makerspace. Voor ieder die er komt is er (op bepaalde tijden) behoefte aan contact met anderen.

Waarom een platform als publieke voorziening?

Een digitaal platform voor lokale kennis voegt belangrijke elementen toe aan de diensten van internetbedrijven. Het gaat om bedrijven die internationaal opereren en over veel meer kapitaal beschikken. Toch plaatsen de extra elementen bibliotheken in een goede positie om de concurrentie aan te gaan. Als lokale publieke dienstverleners beschikken bibliotheken over een aantal belangrijke voordelen:

1. De verbinding met de lokale gemeenschap kan niet worden gekopieerd door bedrijven. Bibliotheken werken samen met burgers en bedrijven uit de buurt, ze maken samen kennis en ze beheren hun eigen informatie.
2. Bibliotheken beschikken over medewerkers die direct hulp kunnen bieden bij een breed scala van informatievragen. Die begeleiding is er zowel op verzoek als proactief in de vorm van lesmateriaal en cursussen.
3. Ook de combinatie van analoog en digitaal is een onderscheidend voordeel. De bibliotheek biedt niet alleen toegang tot informatie op internet, maar biedt ook de gelegenheid om informatie toe te passen: maak je eigen elektronische nieuwsbrief, bouw je eigen game, maar je eigen 3D-ontwerp.

De pijler platform voor lokale kennis en ontmoeting biedt burgers en bedrijven dus drie vormen van samenwerking:

1. Kennis selecteren en produceren met gebruik van digitale middelen en bronnen
2. Kennis opdoen ondersteund door digitale en fysieke voorzieningen
3. Elkaar te ontmoeten om samen te leren, amuseren of innoveren.

Wat is er nodig voor de digitale draai?

Om de digitale draai te kunnen maken zijn er investeringen nodig. Investeringen in technologie en in mensen. Ik benoem de belangrijkste benodigde investeringen.

Investeren in kennis en vaardigheden

Bibliotheken hebben medewerkers nodig die kunnen samenwerken en in staat zijn op basis van behoeften van gebruikers te vernieuwen en te experimenteren. Er zijn kennis en vaardigheden nodig in het gebruiken en beheren van digitale middelen, zoals internet, websites en sociale media. Er zijn medewerkers nodig die bekwaam zijn in het begeleiden van het gebruik van digitale middelen en die kunnen fungeren als community manager. Voor het opzetten en uitvoeren van activiteiten voor het platform zijn voldoende programmamanagers nodig.

Hiervoor kunnen bestaande medewerkers leren nieuwe rollen te vervullen, maar voor een deel van de nieuwe taken zijn nieuwe medewerkers nodig. Bij werken als platform hoeft niet meer iedere bibliotheek alles zelf te kunnen en te doen. Meer samenwerking maakt het mogelijk middelen collectief te beheren en ontwikkelen, maar ze lokaal in te zetten en te gebruiken.

Investeren in technologie

Veel van de technologische investeringen die bibliotheken hebben gedaan zijn gegaan naar het automatiseren van het uitleenproces. Daar zijn goede resultaten mee geboekt, maar er zijn nu andere investeringen nodig in technologische middelen. De strategische investeringen van (samenwerkende) bibliotheken zouden zich moeten richten op de technische infrastructuur voor hun dienstverlening: platforms voor online samenwerken, leren en plezier hebben. Gemeenschappelijke ICT voorzieningen die lokaal worden gebruikt.
Een digitaal platform kan geleidelijk worden opgebouwd. Servercapaciteit kan worden gedeeld en als cloud service worden ingekocht. Er is de nodige open source software beschikbaar waarmee de belangrijkste digitale diensten op een platform kunnen worden geboden. De grootste investeringen zullen nodig zijn voor middelen voor identiteits- en toegangsbeheer en voor het inrichten en verder ontwikkelen van software.

Een tweede lijn van investeringen zou zich moeten richten op het beschikbaar maken van digitale bronnen voor burgers met verschillende vormen van beperkingen. De belangrijkste beperking daarbij wordt gevormd door laaggeletterdheid, vaak in combinatie met lage digitale vaardigheden. De investeringen om te leren lezen en schrijven en omgaan met digitale middelen gaan overigens slechts deels over technologie: het gaat vooral om de ontwikkeling van programma’s, methodiek en didactisch materiaal.

Investeren in samenwerking

Ook samenwerking vraagt om investeringen: samenwerking met meer partners kan efficiënt zijn (taakverdeling) en inhoudelijk veel opleveren (kennis produceren met lokale partners), maar het vraagt tijd en deskundigheid.

Samenwerking tussen bibliotheken is nodig om een digitale infrastructuur te creëren die kan concurreren met de technologie bedrijven die zorgen voor digitale content. Bibliotheken moeten zich meer profileren als platform dan als warenhuis.
Samenwerking met groepen burgers vormt een kerncompetentie van bibliotheken, maar een verschuiving van beantwoording van vragen naar proactief samenwerking begeleiden vraagt om de invulling van nieuwe rollen en taken.
Samenwerking met lokale partners als bedrijven, kennisinstellingen of zorgverleners is een professionele opgave die vraagt om investering in medewerkers die succesvolle gezamenlijke activiteiten en programma’s kunnen opzetten en uitvoeren.

Draai naar de digitale toekomst

De bibliotheek innoveren van boekenhuis naar platform klinkt revolutionair, maar deze bibliotheek van de digitale toekomst sluit wonderwel aan bij de historische wortels van de bibliotheek. Nog steeds zorgt de bibliotheek voor het beschikbaar stellen van informatie, begeleiding bij vinden en toepassen ervan en het organiseren van ontmoeting en debat. Daarmee blijft de bibliotheek een belangrijke voorziening voor een welvarende en democratische samenleving. Een voorziening die in waarde toeneemt naarmate digitale informatie in onze maatschappij een grotere rol speelt.