Een Innovatie ecosysteem is dat wel zo’n goede naam voor regionale samenwerking gericht op innovatie? Een ecosysteem is een term uit de biologie die staat voor het geheel van alle levende wezens, hun fysieke omgeving en de onderlinge relaties daartussen in een bepaald gebied. Er is wel gesuggereerd dat de ecosysteem analogie is ontstaan omdat de traditionele modellen voor innovatie niet bedoeld zijn voor samenwerking buiten de eigen organisatie. Een biologisch ecosysteem is dan een mooie uitdrukking van de wens dat mensen buiten hun organisatie treden en samen met anderen aan innovatie gaan werken. En, het moet gezegd, ‘een regionaal samenwerkingsverband gericht op innovatie’ klinkt natuurlijk niet zo lekker.

Wat klopt in de analogie is dat het in beide systemen gaat om het vinden van voldoende bronnen en dat aanpassingsvermogen het belangrijkste middel is voor overleving. Het concept van een ecosysteem sluit ook aan op het bestaan van de verschillende soorten netwerken waarin personen en organisaties functioneren. Net als in een biologisch ecosysteem kunnen actoren niet op zich zelf overleven, maar is interactie met anderen vereist.
Wat niet klopt in de analogie is dat een biologisch ecosysteem streeft naar een evenwichtstoestand, meestal uitgedrukt in de stabiliteit van de populaties in het gebied. Deelnemers aan een innovatie ecosysteem streven helemaal niet naar een evenwicht, maar juist naar groei (meestal bedoeld als economische groei). Wat ook niet past in de analogie is dat je in een biologisch ecosysteem de natuur haar gang kunt laten gaan. De organismen in het systeem gaan vanzelf interacties met elkaar en met de omgeving aan. In een innovatie ecosysteem is dat niet het geval. Zonder enige sturing komt een ecosysteem zelden of nooit tot stand. Die sturing kan komen van een groot bedrijf dat samenwerking zoekt met partners in de regio, maar meestal komt die sturing van de overheid.

Succesfactoren voor een innovatie ecosysteem
Er zijn veel factoren in een innovatie ecosysteem waar op gestuurd kan worden. Er is nog geen onderzoek beschikbaar dat uitsluitsel biedt over wat de succesfactoren zijn. Initiatiefnemers van regionale samenwerking om innovatie te stimuleren hebben een natuurlijke voorkeur voor concrete en zichtbare maatregelen en zetten daarmee in op de harde factoren. Die factoren kun je gemakkelijker plannen en je kunt je er makkelijker voor verantwoorden: 8 nieuwe bedrijfspanden, 6 nieuwe start-ups, een website voor open data. Dat is begrijpelijk en er is ook niets mis mee. Zonder een aantal infrastructurele voorwaarden komt een innovatie ecosysteem niet tot stand. Het is echter niet voldoende om het ecosysteem tot bloei te brengen.
Het hart van innovatie ecosystemen wordt gevormd door bedrijven, mensen en hun onderlinge relaties en niet door subsidies, investeringen en gebouwen. Ecosystemen ontstaan niet in de vergaderkamers van bedrijven of het stadhuis, maar daar waar gelijkgestemde mensen samenkomen, mensen die beschikken over het vermogen om ideeën om te zetten in actie. Succesvolle innovatie vraagt om directe ontmoetingen. Terwijl het eenvoudig is om hulp van elektronische communicatie samen te werken met mensen over de hele wereld, ontstaan er toch stedelijke en regionale concentraties van mensen die werken aan innovatie. Een gemeenschappelijke cultuur en onderling vertrouwen blijken toch belangrijker dan louter de kennis die van elders te halen is.
Wanneer het gaat over mensen en hun interacties hebben we het over de zachte en de verbindende factoren. Mijn visie op de samenhang van succesfactoren voor een innovatie ecosysteem is als volgt weer te geven:

Zachte factoren voor succes
Voor het gemak gebruik ik de term zachte factoren zowel voor de verbindende factoren als de zachte factoren. Zachte factoren gaan over: onderling vertrouwen, trots op de regio, initiatief nemen, kansen zien, mensen bij elkaar brengen, gezamenlijke acties definiëren, enthousiasmeren, bijsturen, successen vieren en dergelijke. Hier volgen enkele voorbeelden van zachte factoren die bepalend zijn voor het succes van een innovatie ecosysteem:

• er is een succesvolle, communicatief vaardige ondernemer die als trekker fungeert en bedrijven en overheden bij elkaar brengt;
• bijeenkomsten van ondernemers leiden tot waardevolle onderlinge contacten: bedrijven helpen elkaar, zoeken samenwerking, ontwikkelen gezamenlijke projecten;
• vragen en voorstellen van bedrijven worden opgepakt en neergelegd op de goede plaatsen (kapitaalverschaffers, regelgevers, onderwijsinstellingen, collega bedrijven);
• ideeën worden uitgewerkt in plannen en plannen worden uitgevoerd.

Het gaat hier om: de aanwezigheid van trekkers, contacten die er liggen, verbindingen die worden gelegd, ideeën concretiseren. Dit soort voorwaarden lijken soms vanzelf goed te gaan (of niet te gaan). Ze zijn cruciaal, maar anders dan harde voorwaarden als beschikbaar kapitaal, bedrijfsruimten of digitale infrastructuur lijken ze niet maakbaar. Zachte factoren worden vaak gezien als gebeurtenissen die je niet direct kunt beïnvloeden, je kunt er alleen de voorwaarden voor scheppen.  Ik bestrijd dat. De zachte factoren vragen om andere eigenschappen van initiatiefnemers en om een andere aanpak, maar er valt wel degelijk op te sturen.

Initiatief kun je nemen
Een innovatie ecosysteem heeft een of meer initiatiefnemers nodig die (ook) de zachte factoren durven te sturen. Initiatiefnemers die het geduld en de toewijding kunnen opbrengen om apathie te doorbreken, weerstand te overwinnen en samenwerking tot stand te brengen. Die luisteren naar de verhalen van bedrijven en andere organisaties in de regio en handelen vanuit respect voor deze organisaties. Die bereid zijn anderen in de schijnwerpers te laten staan.
Het startpunt een goede ondernemingen is een goede ondernemer. Dat geldt ook voor een goed werkend innovatie ecosysteem. Het startpunt wordt gevormd door personen die de harde en zachte factoren bundelen en omzetten in gezamenlijke activiteiten. Soms zijn die initiatiefnemers er en worden ze door ieder herkend en erkend, maar als ze er niet zijn zal je ze moeten zoeken of inhuren. Dat is geen eenvoudige opgave omdat niet iedere initiatiefnemer in staat is ook te bouwen aan de verbindende en zachte krachten. Projectleiders van een infrastructuur project zijn niet altijd in staat om ook die rol te vervullen. Het is beter door te zoeken naar geschikte initiatiefnemers dan te gaan werken met trekkers die de zachte krachten onvoldoende kunnen sturen.

Vertrouwen kun je bouwen
Uit analyses van bestaande innovatie ecosystemen komt steevast vertrouwen naar voren als belangrijke en vaak de belangrijkste succesfactor. Vertrouwen is de brandstof die sociale relaties laat werken. Maar is vertrouwen ook iets waar je in kunt investeren, kun je bouwen aan vertrouwen? Naar mijn idee wel. Ik wil dat bouwen beschrijven op zowel micro- als macroniveau.

Op micro niveau kies ik de ingang van degene met de rol van trekker voor het innovatie ecosysteem. Het gedrag van de trekker heeft sterke invloed op de processen die in de regio van de grond kunnen komen (waar regio staat kan ook stad worden gelezen). Een trekker die het volgende laat zien bouwt daarmee aan vertrouwen:

• Actief relaties aangaan en onderhouden
• Reële verwachtingen wekken en die verwachtingen waarmaken
• Respectvol tegemoet treden van betrokkenen
• Overtuigen zonder overrulen
• Duidelijkheid over intenties
• Oog voor ieders belangen
• Goede communicatie, gebaseerd op empathie.

Vertrouwen is geen kwestie van een knop omzetten, maar kan wel degelijk opgebouwd worden met geduldig aan de knoppen draaien.

Op macroniveau kies ik de ingang van de beleidsmakers uit overheid en bedrijfsleven die zich inzetten voor de vorming van een innovatie ecosysteem. Hieronder een aantal voorbeelden van activiteiten waarmee beleidsmakers vertrouwen en andere zachte factoren positief kunnen beïnvloeden.

Organiseren van bijeenkomsten voor ontmoetingen
Voor samenwerking die tot innovatie leidt zijn veel onderlinge ontmoetingen nodig tussen verschillende groepen. Die ontmoetingen kunnen gepland zijn of toevallig, formeel of informeel, als er maar gelegenheid is tot uitwisseling van kennis. Alleen in directe ontmoetingen kan overdracht plaatsvinden van persoonlijke en complexe kennis. Ontmoetingen zijn ook de beste manier om grenzen tussen organisaties, domeinen en branches te overschrijden.
Behalve via het organiseren van bijeenkomsten kunnen ontmoetingen en community vorming worden gestimuleerd door het beschikbaar stellen van ontmoetingsplaatsen en zorgen voor fysieke concentraties van activiteiten in de regio.

Bevorderen van het ondernemerschap in de regio
Het bevorderen van ondernemerschap in een regio is een vraagstuk op zich. Ook hier geldt dat de beïnvloeding in belangrijke mate loopt via zachte factoren: zorgen dat ondernemers elkaar kunnen vinden, verbindingen leggen tussen ondernemers en opleidingen, gunstige fiscale regelingen voor starters en investeerders.
Een eenvoudig, maar krachtig middel om het ondernemerschap te bevorderen is het vieren van successen van ondernemers. Ondernemers die een prestatie hebben geleverd worden in het nieuws gebracht en krijgen positieve aandacht bij regionale bijeenkomsten.

Zorgen voor permanente inbreng van nieuwe kennis
Nieuwe kennis is een belangrijke bron voor innovaties en is vergelijkbaar met energie in een biologisch ecosysteem: het wordt opgenomen, getransformeerd en doorgegeven in een nieuwe vorm. Door gebruik te maken van kennisinstituten, uitnodigen van interessante ondernemers uit en van buiten de regio, participeren in Europese projecten kan de overheid zorgen voor een permanente toevoer van nieuwe kennis in het ecosysteem.

De regio inzetten als living lab
Een goede manier om partijen met elkaar in verbinding te stellen is om de regio te laten functioneren als living lab. Op basis van concrete problemen of vraagstukken in de regio kan een gebied, een infrastructuur of een groep bewoners worden gebruikt om oplossingen te testen en te verbeteren. Het is een natuurlijke manier om overheden, maatschappelijke organisaties, bewoners, kennisinstituten en bedrijven met elkaar in contact te brengen.

Stimuleren van trots op de regio
Het wij gevoel in een regio verlaagt de drempel om met stads- en streekgenoten samen te werken. Dat wij gevoel kan gestimuleerd worden door het maken van een sterk merk, actieve PR en het organiseren van regionale evenementen.

Tot slot, de ondersteuning van start-ups als voorbeeld
De ondersteuning van start-ups is een populaire voorziening die in veel regio’s wordt gecreëerd om innovatieve economische activiteit te bevorderen. De werking van dergelijke ondersteuning is niet duidelijk aangetoond en er zijn ook nadelen aan verbonden (afhankelijkheid van hulp, te weinig druk om snel tot prestaties te komen). De organisaties die deze ondersteuning verzorgen bieden vaak zaken als bedrijfsruimte, hulp bij het vinden van financiering en toegang tot specifieke expertise die een start-up nodig heeft. Het is een aanpak die je zou kunnen scharen onder de harde factoren: het beschikbaar stellen van concrete faciliteiten en diensten.  Een andere aanpak is die waarbij een ervaren ondernemer voor langere tijd aan een start-up wordt gekoppeld. Wat er precies gebeurt in deze samenwerking wordt bepaald door de betrokkenen en kan lopen van advies, morele ondersteuning, leggen van contacten tot gezamenlijke projecten. De nadruk op de relatie tussen de ervaren ondernemer en de starters maakt deze aanpak onderdeel van de zachte factoren.
Voor beide aanpakken valt iets te zeggen en ze sluiten elkaar ook niet uit. Toch wordt vaak, zonder al te veel bewijs van succes, veel waarde gehecht (en geld besteed) aan incubators van de overheid en spreekt een systeem van mentorschappen minder tot de verbeelding. De waarde van mentorschappen is lastiger in maat en getal uit te drukken, maar het is een zachte factor die verrassend harde resultaten kan opleveren.