Er komt veel informatie op ons af, zowel via traditionele media als kranten en TV, als via internet. Het leven zou makkelijk zijn als we die informatie konden indelen in nieuws en geen nieuws. Nieuws is dan informatie die nieuw is (voor mij), die waarde voor me heeft en die waar is. Die eerste twee kan ik zelf bepalen: via mijn nieuwsapp lees ik dat premier Rutte zijn vakantie heeft onderbroken voor een Kamerdebat (geen nieuws, want dat wist ik al via de radio), op internet stuit ik op een bericht over een nieuwe burgemeester voor Katon-Karagay (Oost-Kazachstan). Ook geen nieuws, want het heeft niet mijn interesse en dus voor mij geen waarde.

Lastiger wordt het met het derde kenmerk van nieuws: het is waar. Nu is waarheid altijd betrekkelijk, maar voor nieuws zijn er wel hulpmiddelen die bijdragen aan waarheid: de nieuwsgaring gebeurt via professionele standaarden (het medium is bijvoorbeeld aangesloten bij de Raad voor Journalistiek), de selectie en controle op nieuws zijn transparant (bronvermelding) en er wordt context geboden (het was een spectaculaire inbraak, maar het aantal inbraken in Nederland neemt al enkele jaren af). Dan nog kun je maar beter kritisch blijven. De woorden en zeker de beelden waarmee nieuws gebracht wordt kunnen waar zijn, maar toch misleidend.

Moeilijk genoeg dus, maar de werkelijkheid is nog veel moeilijker, want er is niet alleen nieuws en geen nieuws, maar ook nepnieuws. Dat is een fenomeen dat ernstige schade aanricht zowel op persoonlijk als op maatschappelijk niveau. Zoals met veel dingen die mensen doen kent het onschuldige varianten. Als iemand op Facebook post dat Kim Kardashian benoemd is als burgemeester van Katon-Karagay weet ik (bijna) zeker dat  het niet waar is. En als ik het toch geloof is het niet erg (wie is eigenlijk Kim Kardashian). Dat geldt ook voor een interview op een Youtube kanaal waarbij de Kazachstaanse journalist Borat uitlegt hoe Kazachstan de verkiezingen in Californië gaat beïnvloeden. Dat is parodie. Wel al minder onschuldig, want er zijn genoeg mensen die woedend reageren op sommige berichten van het Nederlandse De Speld. Helaas zijn er minder onschuldige varianten van nepnieuws. Genoeg aanleiding om het fenomeen eens onder de loep te nemen.

Wat is nepnieuws en waarom bestaat het?

De term nepnieuws (in het Engels fake news) is niet eenduidig gedefinieerd. Wikipedia en professionele nieuwsmedia beschrijven het fenomeen als verzonnen nieuws of desinformatie dat zich voordoet als echt nieuws om daarmee zoveel mogelijk aandacht te trekken zodat er winst gemaakt kan worden (met advertenties) of zodat de opinie van de lezers / kijkers beïnvloed wordt. Ik zou nog een stap verder willen gaan. De desinformatie is niet alleen gericht op winst of beïnvloeden van meningen, maar ook op het beïnvloeden van gedrag: Economisch gedrag: koop dit of koop dat niet. Sociaal gedrag: protesteer hiertegen of hiervoor (bio industrie, 5G) of doe dit wel of juist niet (fastfood eten, inenten) Politiek gedrag: steun of bestrijd deze mening, partij of politieke voorstellen.

Bij desinformatie is er sprake van het bewust verspreiden van onware of misleidende informatie. Het is ook mogelijk dat mensen of organisaties zich vergissen of onbedoeld verkeerde informatie verspreiden. Daaronder valt ook het delen van verkeerde informatie. (Gelukkig leggen mijn vrienden op Facebook me uit wie Kim Kardashian is.) De term voor onbedoeld verkeerde informatie is misinformatie. Nepnieuws kan dus misinformatie zijn (fouten) of desinformatie (leugens).

Het lastige bij een fenomeen dat nog geen eenduidige definitie heeft is dat er ook verschillende indelingen van bestaan. Die indelingen vormen wel weer interessante beschrijvingen van het fenomeen. Voor de indeling maak ik onderscheid in de doelen van nepnieuws en de vormen die nepnieuws kan aannemen.

Een mooie indeling van de doelen van nepnieuws is die van Claire Wardle, fraai opgesomd met 7 P’s: Poor Journalism, Parody, to Provoke, Passion, Partisanship, Profit, Political Influence or Power, and Propaganda (https://firstdraftnews.org/latest/fake-news-complicated/ ). Het primaire doel van iedere vorm van nepnieuws is natuurlijk om aandacht te trekken en zo lang mogelijk vast te houden. Het secundair hiervan doel hiervan kan zijn winst (veel bezoekers en bezoektijd voor meer advertentie inkomsten), invloed (de opinie van bezoekers in een bepaalde richting sturen) of een combinatie hiervan. Die maatstaf maakt een simpeler indeling mogelijk naar:

• Vermaken (primair gericht op winst)
• Vermaken en misleiden (gericht op winst en beïnvloeding)
• Misleiden (primair gericht op beïnvloeding)

Nepnieuws kan nu als volgt worden ingedeeld naar doel en vorm: